राष्ट्रीय संविधानिक अधिनियम (Article 243) ( नगर ) ग्रामसेवक कर्तव्य व कामे पंचायत राज्यव्यवस्थेत ग्रामपंचायतीला महत्वपूर्ण स्थान आहे. ग्रामीण जनतेशी प्रत्यक्ष संपर्क साधणारी 'लोकशाही संस्था' असे तिचे स्वरुप असल्याने तिला पंचायतराज संस्थेचा पायाभूत घटक मानले जाते. ग्रामपातळीवर विकास कामांचा विचार करता, सरपंच सोबत ग्रामसेवकालाही Gram Sevak महत्वाची भूमिका बजावावी लागते. ग्रामसेवकाला ग्रामपंचायतीचा सचिव किंवा ग्राम विकास अधिकारी Village Development Officer अशा नावांनी देखील ओळखले जाते.
गावाचा विस्तार, लोकसंख्या आणि उत्पन्न लक्षात घेता, प्रत्येक ग्रामपंचायतीसाठी एक किंवा एकापेक्षा अधिक ग्रामसेवकाची मुख्य कार्यकारी अधिकारी, जिल्ह्यापरिषदकडून नेमणूक केली जाते. त्याचे वेतन व भत्ते जिल्हा निधीतून दिले जाते.
महाराष्ट्र जिल्हा परिषदा व पंचायत समित्या अधिनियम, १९६१ तसेच, ग्रामपंचायत अधिनियम, १९५८ नुसार ग्रामपंचायतीचे सचिव म्हणून ग्रामसेवक/ग्रामविकास अधिकारी हे काम पाहत असतात. या पदावर कार्यरत असतांना त्यांनी करावयाच्या कामांची कर्तव्यसूची Gram Sevak Kame शासनाकडून वेळोवेळी प्रसिद्ध केली जाते.
ग्रामसेवक कामे / कर्तव्ये व अधिकार:
ग्रामसेवकाला गावाच्या विकासाच्या दृष्टीने, विकासकामांचे नियोजन, ग्रामपंचायत निधी, ग्रामसभा अहवाल, ठरावांची अंमलबजावणी, पत्रव्यवहार, शासकीय योजनेचे व्यवस्थापन इत्यादी सारख्या अनेक जबाबदाऱ्या व कर्तव्ये पार पाडाव्या लागतात.
• महाराष्ट्र ग्रामपंचात अधिनियम, १९५८ कलम ७ नुसार ग्रामपंचातीच्या सहकार्याने ग्रामसभा, मासिक सभा बोलाविणे, त्यांची नोटिस काढून संबधितांना देणे, सभेचा कार्यवृत्तांत लिहणे व सभेमध्ये झालेल्या निर्णयांची अंमलबजावणी व पूर्तता करणे.
• ग्रामपंचायत हद्दीतील जमीनी, रस्ते, इमारती, पडसर जागा व इतर सार्वजनिक जागा यांच्या मोज
ग्रामपंचायतीचे पत्रव्यवहार सांभाळने व ग्रामपंचायत व पंचायत समिती यामधील दुवा म्हणून काम करणे.
• ग्रामपंचायत हद्दीतील जमीनी, रस्ते, इमारती, पडसर जागा व इतर सार्वजनिक जागा यांच्या मोजमापाचे दस्तऐवज, कराराचे दस्तऐवज अद्ययावत ठेवणे. ग्रामदर्शक नकाशा ग्रामपंचायतीमध्ये ठेवणे.
• जन्म-मृत्य, विवाह नोंदणी इत्यादी बाबत रजिस्ट्रेशन अक्टनुसार निबंधक/कुलसचिव म्हणून कर्तव्य पार पाडणे.
• ग्रामपंचायत क्षेत्रात कार्यरत असलेल्या सोसायट्यदूध डेअरी, नागरी पत संस्था, स्थानिक महिला मंडळे, बालवाडी, तरुण मंडळे, बालवाडी, अंगणवाडी, प्राथमिक व माध्यमिक शाळा, स्वयंसेवी संस्था यांच्याशी समन्व्य साधून गावात लोकोपयोगी विविध कार्यक्रम व उपक्रम राबविण्याच्या दृष्टीने प्रयत्न करणे.
• ग्रामपंचायतीच्या पातळीवर शासकीय, निमशासकीय कर्मचाऱ्यांना आठवड्यातून किमान एक दिवस ग्रामपंचायतीमध्ये एकत्र आणून गावातील प्रश्न सोडविण्यासाठी चर्चा करणे व त्यानुसार आवश्यक ती कार्यवाही करणे.
• सेवा हमी कायद्यानुसार दाखले विहित मुदतीत देणे.
• गावातील दारिद्ररेषेखालील लोकांचे सर्वेक्षण करणे.
--------------------------------------------------
===================================
आई आर मिर्जा.(संपादक) शक्तीचा संचार ,
